Najokazalszym materialnym świadectwem dawnej przeszłości Zalewa jest kościół parafialny. Stanowi on nieodłączny element miejskiego krajobrazu, a przede wszystkim namacalną cząstkę jego historii. W pierwszym okresie po przybyciu osadników do ogrodu nad Ewingami wzniesiono dla potrzeb wiernych niewielką, z pewnością drewnianą, świątynię. Powstanie murowanego kościoła możliwe było dopiero później, po zorganizowaniu się miasta, zabezpieczeniu osady i powstaniu w pobliżu cegielni i wapiennika.
W latach1320 – 1325 wybudowano istniejące obecnie prezbiterium, zorientowane ku wschodowi. Kościół, w przeciwieństwie do domów mieszczan, budowano z cegły. Konsekracja kościoła ku czci św. Jana Ewangelisty odbyła się 4 grudnia 1351 roku, po zakończeniu budowy korpusu nawy, która trwała od 1335 roku.
Kościół w Zalewie jest klasycznym przykładem gotyku ceglanego i stanowi dzieło wiernie oddające wygląd świątyni w chwili powstania. Jest to budowla trójczłonowa złożona z prezbiterium, nawy oraz wieży. Korpus nawy prezentuje się jako zwarta bryła, znacznie niższa od wieży, a prezbiterium powtarza kształt korpusu nawy w nieco mniejszej skali. Mury zewnętrzne kościoła są niezwykle masywne i opięte trójskokowymi przyporami, pomiędzy którymi rozmieszczone zostały dość wąskie okna ostrołukowe…Prezbiterium kościoła zalewskiego zbudowano jako pierwsze. Początkowo funkcjonowało ono jako wolnostojący budynek i pełniło zadanie samodzielnego kościoła. Świadczą o tym ozdobne blendy na zachodniej ścianie prezbiterium, którą zakrywa teraz dach nawy. Można je zobaczyć jedynie ze strychu kościoła. Potwierdza to również przebieg spoiny łączącej nawę z prezbiterium na stronie południowej. W miejscu tym pozostał ślad po przyporze prezbiterium, którą musiano rozebrać rozpoczynając budowę nawy…Sklepienie prezbiterium stanowi prosty sufit i prawdopodobnie nie istniało tu nigdy sklepienie beczkowo- krzyżowe.
Wnętrze kościoła poddano gruntownej renowacji w 1879 r. Wykonano wtedy w stylu neogotyckim nowy ołtarz i ambonę z drewna dębowego… Po II wojnie światowej ścianę wschodnią prezbiterium ozdobiono kolorową mozaiką i dokonano szeregu zmian wyposażenia…Wieża dzwonna została zbudowana w latach 1401 –1407.Na szczycie wieży znajduje się prosty krzyż, a jej całkowita wysokość wynosi 45,6 m. Parter wieży stanowi duże pomieszczenie z wejściem do nawy kościoła i schodami prowadzącymi na pierwsze piętro, na wysokość chóru muzycznego. W podłodze parteru, wyłożonego obecnie płytkami, jest wmurowana stara płyta grobowa. Jest to jedyna, zachowana płyta nagrobna w kościele zalewskim…Obecnie parter wieży dzwonnej jest miejscem ekspozycji wystawy obrazującej 700- lecie Zalewa. Pierwszy poziom we wnętrzu wieży znajduje się na wysokości chóru i prowadzą do niego schody z parteru wieży… Na stronie północnej kościoła, tam gdzie dziś jest wejście główne i dalej wzdłuż nawy w kierunku wschodnim, znajdowała się jeszcze do 1802 r. dwupiętrowa przybudówka, która posiadała wspólny dach z nawą i prezbiterium kościoła. Mieściło się w niej szereg pomieszczeń, a w największym z nich kościół polski. Zbudowano go dla ludności polskiej wyznania protestanckiego, licznie mieszkającej wtedy w Zalewie. Z upływem lat, liczba ludności polskiej malała i w1802 r pruski król wyraził zgodę na rozbiórkę kościoła polskiego, wyłączając halę przed wejściem do kościoła niemieckiego, którą przebudowano w 1848 r. na obecną kruchtę.
- "Dzieje Ziemi Zalewskiej" - autor: K.L. Skrodzki, współautorzy: W. Cydzik, J. Sokołowski
- Fragmenty opracowania K.Madeli pt. "Kościół św. Jana Ewangelisty w Zalewie" (Zapiski Zalewskie nr 9)
- Forum - www.marienburg.pl